³Ô¹ÏȺÖÚ

Cychwynnodd y diwrnod ym Mhlas Uchaf, tŷ carreg mawr wrth droed Mynydd y Gaer, a godwyd yn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg ac a helaethwyd wedi hynny. Plas Uchaf, a elwid gynt yn ‘Plas Llannefydd’, oedd cartref y teulu Wynne, yn tarddu o Gaerau ac yn ddisgynyddion i linach fonheddig Marchweithan. Wrth sefyll o flaen Plas Uchaf, siaradodd Gwyn Foulkes Jones am achau teulu Wynne a'u chysylltiadau â’r teulu Goodman o Ruthun. Aelod amlycaf y teulu oedd Edward Wynne (m.1741), a wasanaethodd fel Uchel Siryf Sir Ddinbych yn 1711. Disgrifiodd Gwyn rai o’r ffynonellau archifol sy’n gysylltiedig â Phlas Uchaf, megis rhestr eiddo profiant Edward Wynne o 1741, sy’n rhoi mewnwelediad hynod ddiddorol i gynnwys y tŷ. Mae eitemau fel llenni, cwpwrdd sbeis, te a choffi i gyd yn arwydd o gyfoeth, ond nododd Gwyn hefyd y gallwch ddysgu llawer o’r hyn nad yw wedi’i gynnwys mewn rhestrau eiddo.

Roedd hwn hefyd yn gyfle i astudio tu allan y tŷ i chwilio am gliwiau am ei hanes adeiladu cymhleth. Roedd y tŷ gwreiddiol, a godwyd yn ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg, yn ‘Dŷ Eryri’ nodweddiadol gyda dau lawr a simneiau pen. Y tu mewn, roedd cyntedd croes gyda chyntedd uwch ei ben ac ystafelloedd gwasanaeth oddi tano. Yn yr ail ganrif ar bymtheg ychwanegwyd nifer o adenydd at Blas Uchaf, gan gynnwys adain a safai gornel-i-cornel gyda’r prif adain ond a oedd yn gwbl annibynnol ohoni yn fewnol, gan wneud hwn yn enghraifft o dŷ ‘system-uned’. Mae’r term ‘system-uned’ yn dynodi tai a gafodd eu dyblygu neu weithiau eu treblu er mwyn caniatáu i ddau neu fwy o aelwydydd gydfodoli ar yr un safle. Gellir cysylltu’r crynodiad uchel o dai system-uned yng Ngwynedd â ‘arferiad hynafol gogledd Cymru’ a oedd yn rhoi hawl i weddwon gael uniad, hyd at hanner nwyddau symudol eu diweddar wŷr, a chynnal cartref annibynnol. Erbyn diwedd yr ail ganrif ar bymtheg, roedd Plas Uchaf wedi datblygu i fod yn dŷ siâp ‘U’ gyda chwrt yn y cefn, tra bod nifer o ffenestri wedi’u blocio a ffenestri codi newydd wedi’u gosod yn y ddeunawfed ganrif.

Nesaf, aethom i mewn, lle daethom o hyd i nodweddion o bob cyfnod yn hanes cyfoethog y tŷ. Roeddem wrth ein bodd i weld y sgrin wreiddiol wedi'i chadw, gyda dau fwa Tuduraidd a fyddai wedi mynd â phobl o'r Neuadd i'r ystafelloedd gwasanaeth. Hefyd o ddiddordeb oedd y grisiau derw cain o tua 1680, gyda balwstrau tro-haidd a giât cŵn ar y gwaelod - mae bron yn union yr un fath â grisiau Plas Isaf gerllaw, ac mae'n debyg iddo gael ei wneud gan yr un crefftwr neu weithdy. Mae yna hefyd ychwanegiadau cosmetig a wnaed yn gynnar yn y ddeunawfed ganrif gan Edward Wynne, yn ôl pob tebyg pan oedd yn Uchel Siryf, fel cilfachau wal bwaog.

Y tu mewn i’r tÅ·, roedd cyfle hefyd i glywed gan ein gwesteiwr Kerrie, sy’n byw ym Mhlas Uchaf ers 2016, am y darganfyddiadau y mae hi wedi’u gwneud yn ystod y broses adfer hyd yn hyn. Mae'r rhain yn cynnwys print o'r Frenhines Fictoria wedi'i blastro ar gaeadau ffenestri; pentwr o hen dderbyniadau fferm yn yr ysgubor; a chasgliad o hen sgidiau a darnau o benglogau ceffyl a mochyn dan y grisiau. Cafwyd trafodaeth fywiog am y traddodiad gwerin o osod esgidiau o dan y grisiau, a ystyrir yn lle rhwng y byd hwn a'r byd nesaf, fel rhwystr rhag argoelion drwg. Diddorol hefyd oedd trafod, trwy ddiwylliant materol y tÅ·, ei drawsnewidiad yn y ddeunawfed ganrif o dÅ· bonedd i fferm denant, wrth i Blas Uchaf a’i diroedd gael eu llyncu yn ystâd Coed Coch. Mae Kerrie yn rhannu diweddariadau rheolaidd ar , yr ydym yn argymell yn fawr ei ddilyn.

Nesaf, aethom ar y daith fer draw i Ferain, lle cawsom gyfle i glywed am ei deiliad enwocaf Catrin o Ferain (c.1535-1591), gan Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru, Dr Helen Williams-Ellis, y mae ei bywgraffiad i Catrin yn cael ei gyhoeddi'n fuan. Yn aeres sylweddol yn ei rhinwedd ei hun, fe wnaeth pedair priodas Catrin ei chynghreirio â rhai o deuluoedd mwyaf pwerus gogledd Cymru gan gynnwys Salusburyiaid Lleweni, Wynniaid Gwydir a Thelwalls o Blas-y-Ward. Enillodd yr enw ‘Mam Cymru’ trwy briodi ei phlant ei hun o wahanol briodasau â’i llysblant i adeiladu llinach drawiadol. Dangosodd Helen gopi i ni o’r , a beintiwyd gan Adriaen van Cronenburgh pan oedd Catrin yn byw yn Antwerp gyda’i hail ŵr, y masnachwr Richard Clough, a aned yn Ninbych. Dyma bortread cynnar iawn o eisteddwr Cymreig, ac mae’n dangos bod Catrin ar flaen y gad ffasiynau’r Dadeni yng Nghymru.

Fel Plas Uchaf, mae Berain yn gynnyrch sawl cyfnod adeiladu. Y rhan gynharaf o'r tŷ sydd wedi goroesi yw rhes o ddiwedd y bymthegfed ganrif a oedd yn cynnwys neuadd fawr agored gyda tho trawst morth trawiadol. Adeiladwyd ail adain, talach ac ar ongl sgwâr, ar ddechrau'r unfed ganrif ar bymtheg, sy'n atgoffa rhywun o Gastell Gwydir yn Llanrwst. Rhannodd Helen ei thesis yr ychwanegwyd yr ail adain gan dad Catrin, Tudur ap Robert, i baratoi ar gyfer y neithior (gwledd briodas) ar briodas gyntaf Catrin â John Salusbury pan oedd tua deunaw oed.

Wrth wneud ein ffordd y tu mewn i faes y Neuadd, gwelsom ddigon o gliwiau y byddai hon wedi bod yn neuadd agored o gryn soffistigedigrwydd, gan gynnwys lintel y lle tân gyda cherfiadau plygiad lliain. Er bod yr adain wedi bod yn deulawr ers tro, i fyny'r grisiau mae trawst canopi wedi'i fowldio a dwy trawst gordd i'w gweld. Mae marciau seiri ar yr rhain ond mae eu haddurniadau tarian ar goll. Eglurodd Gwyn a Helen y byddai maint y prennau hyn wedi creu argraff da ar ymwelwyr, a disgrifiodd y beirdd yr uchelwyr sut y godwyd tai o’r fath allan o 'gan derwen’.

Yn adain dechrau’r unfed ganrif ar bymtheg daethom o hyd i ddrws pren gyda bwa Tuduraidd a cherfiadau ffigurol cain o’r cyfnod cynnar o’r Dadeni yn y sbandreli, yn arwain at y Solar ar y llawr cyntaf o’r enw ‘Lloft-y-Marchog’. Mae gan yr ystafell drawiadol baneli mewn caeau bach a nenfwd cain wedi'i fframio mewn tair ffordd gyda thrawstiau addurnedig wedi'u mowldio. Yma cafwyd cyfle i glywed gan ein gwesteiwr Eirian am yr heriau a’r cyfrifoldebau sy’n dod gyda gofalu am hen dŷ fel Berain, er enghraifft clywsom am sut roedd y trawstiau mowldiedig wedi’u chwythu â phowdr a’u cwyro'n ddiweddar .

Roedd ymweld â Phlas Uchaf a Berain ar yr un diwrnod yn gyfle i dynnu cyffelybiaethau rhwng y ddau dŷ. Er enghraifft, nodwyd bod y ddau dŷ wedi eu hadeiladu mewn mannau cysgodol naturiol, yn agos at ffynhonnell ddŵr naturiol. O ran eu hymddangosiadau allanol, roedd y ddau dŷ yn gyson â'r steil brodorol ​​leol, gyda waliau cerrig, toeau llechi, a drysau seiclopaidd llawn cymeriad. Fodd bynnag, roedd y ddau yn cynnwys nodweddion pensaernïol a oedd yn eu codi uwchlaw’r ‘ffin brodorol’ ('vernacular borderline'), i fenthyg term Paul M. Hunneyball, megis nifer o simneiau uchel a ffenestri gwydrog; mae'r bondo mân wedi'u mowldio â rholyn, y plinth siamffrog, a'r simnai pedwar deg pump gradd yn Ferain yn arbennig o drawiadol.

Ymgorfforwyd y ddau dŷ hyn i stadau llawer mwy: Plas Uchaf i stad Coed Coch a Berain i mewn i ystâd Lleweni ac yn ddiweddarach ystad Cinmel - a’u defnyddio wedyn fel ffermdai, a’u rhwystrodd rhag cael eu datblygu yn unol â’r ffasiynau ‘plasty’ diweddaraf. Ym Mhlas Uchaf, daeth yr uned ychwanegol yn ysgubor; symudwyd y paneli i Goed Coch; a daeth y ty gwledda yn yr ardd yn fragdy.